Typy pyłków
Pyłki drzew
Najczęstsze objawy alergii na kurz to kichanie, cieknący i zatkany nos, a także swędzenie, zaczerwienie i łzawienie oczu. Testy wykonane w gabinecie specjalisty alergologa pozwalają na stwierdzenie, czy jesteś uczulony na alergeny pyłku roślin, czy też na inny alergen np. roztocze kurzu domowego, grzyby pleśniowe lub alergeny pochodzenia zwierzęcego.
Pyłki trawy
Pyłek traw jest najczęstszą przyczyną alergii sezonowej w Polsce2. U osób uczulonych objawy alergiczne trwają zazwyczaj od drugiej połowy maja do połowy lipca. Spośród ponad 200 gatunków traw najlepiej poznane są alergeny tymotki łąkowej.
Pyłki chwastów
Pyłek bylicy jest częstą przyczyną objawów alergii w okresie letnim; w lipcu i sierpniu. Bylica rośnie na polach i pastwiskach, w sadach, przy drogach i na placach budowy.
OBJAWY ALERGII NA PYŁKI ROŚLIN
ZACZERWIENIENIE, ŁZAWIENIE OCZU
KICHANIE
SWĘDZENIE
ZATKANY NOS
Porady dla osób cierpiących na alergię na pyłki roślin3
Planuj z rozmysłem
Korzystaj z informacji dla alergików. Jeśli to możliwe, w dniach o wysokim stężeniu pyłku, spędzaj czas w pomieszczeniach zamkniętych. Spacer najlepiej zaplanuj po obfitym lub długotrwałym deszczu, gdy powietrze jest wolne od pyłku roślin.
Praca w ogrodzie
Wychodząc w okresie pylenia z domu załóż okulary, pracując w ogrodzie nie zapomnij o masce ochronnej, aby ograniczyć kontakt z alergenem.
Szybki prysznic i zmiana ubrania nie zaszkodzą!
Po powrocie do domu weź kąpiel i zmień ubranie, aby pozbyć się osadzonych na włosach i odzieży ziaren pyłku.
Oczyśćmy atmosferę
Podczas jazdy samochodem pozamykaj wszystkie okna i nastaw klimatyzację na obieg wewnętrzny. W domu nie otwieraj okien. Jeśli używasz klimatyzatora, pamiętaj o częstej wymianie filtrów.
Co sadzić w ogrodzie?
Zastanawiasz się, co posadzić w ogrodzie ? Wybieraj te gatunki, które nie powodują zaostrzenia objawów alergii – skonsultuj się z alergologiem. Zadbaj, aby koszenie trawników wokół domu zakończyć przed wytworzeniem kwiatostanów.
Rośliny wywołujące alergię
Co nas uczula?1
Dowiedz się jakie rośliny mogą powodować alergie. Kliknij na wybraną roślinę, aby przejść do artykułu na jej temat.
łac. Corylus , ang Hazel
Początek kwitnienia leszczyny jest uznawany za początek botanicznego przedwiośnia. Pylenie leszczyny przypada na styczeń i luty. Uczuleniu na alergeny pyłku leszczyny zwykle towarzyszy uczulenie na alergeny pyłku brzozy i olszy oraz nietolerancja orzechów laskowych (objawy alergii pokarmowej).
łac. Alnus, ang. Alder
Pylenie olszy charakteryzuje się wyraźną okresowością związaną ze zmianą pór roku i czynnikami pogodowymi. Terminy początku sezonu oraz intensywność pylenia są uzależnione przede wszystkim od temperatury powietrza zimą i wczesną wiosną. Dojrzewanie pyłku w pylnikach jest inicjowane przez określoną dawkę energii termicznej, po osiągnięciu której następuje proces uwalniania pyłku. Pylenie olszy przypada na drugą połowę lutego i marzec.
Pyłek olszy jest po pyłku brzozy najczęstszą przyczyną okresowego alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa i spojówek w okresie wiosennym.
Uczuleniu na alergeny pyłku olszy często towarzyszy uczulenie na alergeny pyłku brzozy i leszczyny.
nazwa łac. Taxus baccata, nazwa ang. Common Yew
W Polsce rośnie jeden gatunek - cis pospolity. Spotyka się natomiast wiele odmian uprawnych różniących się pokrojem, wysokością i barwą igieł. Cis pospolity jest drzewem dorastającym do 15 metrów wysokości. Rośnie bardzo wolno i często jest spotykany w formie krzewu. Cis jest rośliną trującą. We wszystkich częściach rośliny zawarte są trujące taksyny, jedynie czerwona osnówka jest ich pozbawiona. Pylenie cisu przypada na koniec lutego i marzec. Cis jest często sadzony w parkach i ogrodach, stąd ekspozycja na jej pyłek może być w niektórych miejscach bardzo wysoka. Uczulenia na pyłek cisu nie są zbyt częste.
łac. Populuss, ang: Poplar
Topola jest drzewem dwupiennym tzn., że kwiaty męskie i żeńskie występują na oddzielnych okazach. Sadząc wyłącznie okazy żeńskie możemy wpływać na zmniejszenie stężenia pyłku w atmosferze (produkowanego przez okazy męskie). Kwiaty topoli są zebrane w zwisające kotki i rozwijają się wczesną wiosną, w marcu i kwietniu, przed rozwinięciem liści. Na przełomie maja i czerwca na okazach żeńskich dojrzewają owoce zwierające nasiona opatrzone pęczkiem miękkiego, śnieżnobiałego puchu, który jest roznoszony przez wiatr. Okres owocowania topoli zbiega się w czasie z początkiem pylenia traw. Wielu chorych uczulonych na pyłek traw sądzi, że przyczyną dolegliwości występujących w tym okresie jest biały puch topoli. Pojawiające się masowo duże ilości puchu mogą działać drażniąco na błonę śluzową nosa i spojówki, nie mają jednak właściwości uczulających. Znaczenie kliniczne alergenów pyłku topoli jest małe, rzadko są przyczyną uczuleń.
łac. Populuss, ang: Poplar
Alergeny pyłku brzozy są w Polsce, po alergenach pyłku traw, najczęstszą przyczyną objawów alergicznego nieżytu nosa i atopowej astmy pyłkowej. Pylenie brzozy przypada na kwiecień i pierwsze dni maja. Pyłek brzozy osiąga bardzo wysokie stężenia w atmosferze – nawet kilka tysięcy ziaren w 1 metrze szesciennym powietrza. Głównym alergenem pyłku brzozy jest alergen Bet v 1.
Alergen Bet v 2 (profilina) jest panalergenem obecnym w większości ekstraktów owoców i warzyw. Chorzy z alergią na Bet v 2 zwykle są uczuleni na inne alergeny pyłku brzozy oraz alergeny wielu jadalnych owoców i warzyw. Uczuleniu na alergeny pyłku brzozy zwykle towarzyszy uczulenie na alergeny pyłku leszczyny i olszy.
łac. Carpinus, ang.: hornbeam
W Polsce dziko rośnie tylko jeden gatunek grabu - grab pospolity (Carpinus betulus). Drzewo dorasta do wysokości 25 m , a spotykane jest głwnie na nizinach i na pogórzu; w lasach liściastych i mieszanych oraz w parkach. Ponieważ grab jest bardzo podatny na formowanie, w miastach często sadzony jest w formie żywopłotów i szpalerów. Kwiaty męskie grabu zebrane są w kotki i rozwijają się od połowy kwietnia do początku maja, jednocześnie z liśćmi. Znaczenie kliniczne alergenów pyłku grabu jest niewielkie. Uczulenie na alergeny pyłku grabu spotykane jest rzadko, ale jego alergeny mogą wykazywać reakcje krzyżowe z alergenami pyłku brzozy i tym samym potęgować objawy u osób uczulonych na alergeny brzozy. W miastach koncentracja pyłku grabu nie przekracza zwykle wartości średnich. W poszczególnych latach obserwowane są znaczne różnice zarówno w wartościach maksymalnego stężenia dobowego jaki rocznej sumy ziaren pyłku grabu.
łac. Fraxinus, ang: European Ash
Alergeny pyłku jesionu są w Europie uznawane za ważne z epidemiologicznego punktu widzenia. W Polsce uczulenia na alergeny jesionu nie należą do częstych. Jednak u chorych z uczuleniem na alergeny pyłku jesionu występuje ryzyko reakcji krzyżowych. Jeden z alergenów pyłku jesionu ma bardzo podobną budowę (sekwencję aminokwasów) do silnie uczulających alergenów pyłku oliwki (podstawowy czynnik etiologiczny pyłkowicy w rejonie Śródziemnomorskim). Jesion występuje głównie w północno-zachodniej i centralnej Europie. W lasach południowej Europy występuje Manna Ash (Fraxinus ornus). Pylenie jesionu przypada w Polsce na kwiecień (pojawia się w atmosferze prawie równocześnie z pyłkiem brzozy). W Polsce dziko występuje jeden gatunek — jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) - dorasta do 35 metrów wysokości, pospolity w całym kraju, głownie w wilgotnych lasach, przy drogach. Dlatego najwyższe stężenia pyłku jesionu występują na terenach podmiejskich. Jesiony były bardzo często sadzone przy drogach, należy o tym pamiętać podróżując wiosną samochodem z otwartymi oknami.
łac.: Quercus, ang.: Oak
Dąb to typowe drzewo lasów Europy Środkowej. W Polsce rosną dziko 2 gatunki:
- dąb szypułkowy (Quercus robur), pospolity w całym kraju, w lasach, parkach, przy drogach, w górach do 600-700 m n.p.m. Kwitnie w maju, 2 tygodnie przed dębem bezszypułkowym.
- dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), w Polsce pospolity w lasach i parkach z wyjątkiem obszarów górskich i północno-wschodniej części kraju, która leży poza zasięgiem jego występowania. Inne gatunki: dąb burgundzki, dąb czerwony spotkać można często w parkach, zadrzewieniach ulicznych i przydrożnych. Znaczenie kliniczne alergenów pyłku dębu jest średnie.
łac.: Platanus , ang.: platane tree
Platany są drzewami charakterystycznymi dla Europu Południowej, jednak również w Polsce możemy spotkać liczne, okazałe okazy, szczególnie w zachodniej części kraju. Platany są często sadzone w miastach, ponieważ dobrze znoszą zanieczyszczenia powietrza. W Polsce alergeny pyłku tego drzewa rzadko są przyczyną schorzeń alergicznych, natomiast we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego są jedną z najczęstszych przyczyn uczuleń. W Polsce pylenie platanów przypada zwykle na trzecią dekadę kwietnia oraz pierwszą i drugą dekadę maja.
Kwiaty męskie drzew iglastych maja postac krótkich kotek (żółte, pomarańczowe lub czerwone) złożonych z licznych, spiralnie na osi osadzonych pręcików, z których każdy ma po 2 woreczki pyłkowe. Sosna i świerk sa szczególnie licznie w północnej i centralnej Europie tworząc duże kompleksy leśne. Aktywność alergenowa pyłku sosny i świerku jest według większości autorów niewielka lub nie występuje w ogóle. Pyłek rodziny Pinaceae pokryty jest płaszczem woskowym utrudniającym wydostawanie się alergenu na zewnątrz ziarna.Dyskutowana jest natomiast rola pyłku drzew iglastych w procesie gruntowania błony śluzowej dróg oddechowych. Z uwagi na wyjątkowo wysokie stężenia pyłku sosny uszkadzanie błony śluzowej moze mieć znaczenie dla późniejszych objawów wywołanych alergenami pyłku traw. Pyłek sosny posiada dwa worki powietrzne ułatwiające dłuższe unoszenie się w powietrzu. Produkowany jest w olbrzymiej ilości i osiąga bardzo wysokie stężenia w atmosferze (do 8 tyś. z/m3 w miastach i do 120 tyś. z/m3 na terenach podmiejskich, a jeszcze wyższe w lasach sosnowych). Po opadach deszczu w okresie pylenia sosny (maj) na brzegach kałuż widoczny jest żółty osad będący głownie pyłkiem sosny.
łac. Poaceae, Gramineae , ang. Grasses
Alergeny pyłku traw są w Polsce najczęstszą przyczyną objawów alergicznego nieżytu nosa i atopowej astmy pyłkowej. Główny okres pylenia traw przypada w Europie Centralnej na drugą połowę maja, czerwiec i pierwszą połowę lipca, w Europie Północnej na drugą połowę czerwca, lipiec i pierwszą połowę sierpnia, w Europie Południowej i rejonie śródziemnomorskim na maj. Poza różnicami w terminach pylenia traw w różnych strefach klimatycznych obserwowane są również znaczne różnice w długości sezonu pylenia, różnice w osiąganych średnich i maksymalnych stężeniach pyłku traw. Ma to istotny wpływ na okres występowania objawów chorobowych u osób nadwrażliwych na alergeny pyłku traw, na liczbę dni z objawami klinicznymi oraz wartości progowe stężenia pyłku traw niezbędne do wywołania objawów chorobowych u osób uczulonych. Pylenie traw przypada w Polsce na czerwiec i pierwszą połowę lipca, chociaż pierwsze ziarna pyłku traw pojawiają się w atmosferze już w ostatniej dekadzie kwietnia. Pierwsze objawy kliniczne (u ok. 25% osób uczulonych na alergeny pyłku traw) występują zwykle po osiągnięciu stężenia ok. 20 ziaren pyłku traw w 1 m3 powietrza w ostatniej dekadzie maja, zwykle pomiędzy Dniem Matki a Dniem Dziecka. Trawy jako naturalne składniki flory są rozprzestrzenione w różnych strefach klimatycznych – od tropikalnej, aż do polarnej, od poziomu morza, po granicę wiecznych śniegów w najwyższych partiach. Trawy uprawne to głównie zboża: pszenica (Triticum), żyto (Secale), jęczmień (Hordeum), owies (Avena), proso (Panicum), kukurydza (Zea), ryż (Oryza) i sorgo (Sorghum). Do traw należą też trzcina cukrowa (Saccharum) i bambus (Bambusa). Spośród zbóż, w atmosferze miast obecny jest jedynie pyłek żyta (zwykle około 7-15 dni). Jest to związane z krótkim, zwykle 7 dniowym okresem przekwitania łanu żyta. Do traw użytkowych należą również trawy pastewne: wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis), tomka wonna (Anthoxanthum odoratum), rajgras wyniosły (Arrhenatherum elatius), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata), życica trwała (Lolium perenne), tymotka łąkowa (Phleum pratense), wiechlina łąkowa (Poa pratensis).
nazwa łac. Plantago, ang. Plantain
W Polsce występują 3 gatunki babki: Plantago major, Plantago lanceolata, Plantago media. Kwiatostan babki ma od 3 cm długości u Plantago lanceolata do 15 cm u Plantago major. Posiada w zależności od gatunku 5-14 porozrzucanych nieregularnie por. Babka jest owado- i wiatropylna. Stężenia jej pyłku nigdy nie osiągają bardzo wysokich wartości. Plantago lanceolata i Plantago media kwitnie w maju i czerwcu a Plantago major w lipcu. Alergeny pylku babki nie maja silnych właściwości alergizujacych, a uczulenie na pyłek babki towarzyszy nadwrażliwości na pyłek innych gatunków roślin. W ostatnich 30 latach w Polsce obserwujemy stały spadek stężenia pyłku babki.
łac. Rumex , ang. Sorrel
W Europie występuje 5 gatunków szczawiu co sprawia, że sezon pylenia tej rosliny jest stosunkowo długi (V - VIII). Stężenie pyłku szczawiu rzadko przekracza wartości średnie, szczególnie w miastach. Uczulenia na alergeny pyłku szczawiu nie są zbyt częste, znaczenie kliniczne małe lub średnie.
łac. Urtica , ang. Nettle
Pokrzywa jest rosliną charakterystyczną dla rejonów o klimacie umiarkowanym i zimnym. Pokrzywa produkuje dużą ilość pyłku i ma długi okres pylenia, a stężenia jej pyłku osiągają bardzo wysokie wartości w atmosferze. Jednak uczulenie na alergeny pyłku pokrzywy należą do rzadkości. Pokrzywa jest blisko spokrewniona z Parietarią. Parietaria występuje obficie głównie w krajach śródziemnomorskich i tam jest powodem częstych uczuleń.
łac. Chenopodium , ang. Goosefoot
Komosa jest pospolitym chwastem występującym w całej Europie. Stężenie pyłku komosy nie osiąga zwykle wysokich wartości. Należy do rodziny komosowatych (Chenopodiace), liczącej około 1,5 tysiąca gatunków. Jest rośliną jednoroczna. Rośnie na przydrożach, śmietniskach, na polach, rowach, jako pospolita roślina ruderalna. W Polsce najczęściej występuje komosa biała (Chenopodium album) zwana lebiodą. Komosa kwitnie długo, od czerwca nawet do października. Alergenne znaczenie pyłku komosy jest niewielkie. Nadwrażliwość na pyłek komosy występuje sporadycznie, a objawy mają niewielkie nasilenie.
łac: Artemisia , ang.: mugwort
Uczulenie na alergeny pyłku bylicy jest trzecią co do częstości (po pyłku traw i brzozy) przyczyną alergicznego zapalenie błony śluzowej nosa i spojówek w Polsce. Większość objawów pyłkowicy w okresie późno-letnim wywołanych jest przez alergeny pyłku bylicy. Rodzaj Artemisia – bylica z rodziny astrowatych (Asteraceae) liczy ok. 400 gatunków rozprzestrzenionych głównie na półkuli północnej. Na obszarach suchych, stepowych są one często dominującymi komponentami roślinności. Występują wśród nich rośliny jednoroczne, byliny oraz krzewy, zwykle aromatyczne i gorzkie. Występujące w Europie gatunki bylicy to najczęściej chwasty i rośliny ruderalne. Niektóre z nich są roślinami leczniczymi (bylica cytwarowa, b.piołun) oraz przyprawowymi (bylica estragon, bylica piołun). W Polsce spotyka się 7 gatunków bylic: bylicę pospolitą (Artemisia vulgaris L.), bylicę piołun (A.absinthium L.), bylicę boże drzewko (A.abrotanum L.), bylicę estragon (A. dracunculus L.), bylicę polną (A. campestris L.), bylicę pontyjską (A. pontica) oraz bylicę .nadmorską (A. maritima). Najliczniej występującym gatunkiem jest bylica pospolita.
Bylica pospolita (Artemisia vulgaris)
Cała roślina odznacza się balsamicznym zapachem. Łodyga jest rozgałęziona, czerwonawo zabarwiona, w górnej części wełnisto owłosiona. Liście są pierzastosieczne, na brzegach piłkowane. Górna powierzchnia blaszki jest ciemnozielona, zaś dolna gęsto, białawo owłosiona. Jest rośliną wieloletnią. Rośnie na glebach obfitujących w związki azotowe. Występuje wysypowo na polach, w zbożach ozimych (w życie), w sadach i w ogrodach oraz nad brzegami rzek, przy płotach, rowach i na śmietniskach. Kwitnienie bylicy rozpoczyna się zwykle w połowie lipca w południowo wschodniej i południowo zachodniej części kraju. W Suwalskim i na Mazurach pylenie rozpoczyna się (w zależności od warunków pogodowych) około 5-7 dni później. Szczyt pylenia przypada na 3 dekadę lipca oraz 1 i 2 dekadę sierpnia. W większości punktów pomiarowych zlokalizowanych w dużych miastach notowane jest od 7 do 15 dni ze stężeniem wysokim (ponad 70 ziarn w 1 metrze sześciennym powietrza) wywołującym nasilone objawy u chorych z nadwrażliwością na alergeny pyłku bylicy. Na terenach podmiejskich średnie dobowe stężenia pyłku bylicy są zwykle 2-3 krotnie wyższe. Alergeny główne pyłku bylicy wywołują odczyny krzyżowe z wieloma innymi alergenami roślinnymi. U części chorych uczulonych na alergeny pyłku bylicy obserwowane są objawy zespołu OAS "oral allergy syndrom" po spożyciu niektórych owoców i warzyw. Najczęściej opisywana jest nietolerancja selera, jabłka, marchwi, oraz ziół (szczególnie rumianku) i przypraw.
nazwa łać.Ambrosia, ang.: Common ragweed
Alergen pyłku ambrozji jest najczęstszą przyczyną pyłkowicy w Ameryce Północnej i przez wiele lat uważano, że nie stanowi problemu w Europie. Od końca lat 60. ambrozja obecna jest we Francji, północnych Włoszech, w krajach bałkańskich, południowej Austrii, na Węgrzech i na Ukrainie, a ostatnio także na terenie Polski. Kwitnienie ambrozji w Polsce przypada na drugą połowę sierpnia, wrzesień i pierwszą dekadę października. Rodzaj ambrozja należy do rodziny Astrowate (Asteraceae), dawniej: Compositae i obejmuje około 40 gatunków. Większość gatunków pochodzi z Ameryki Północnej. Za objawy alergiczne przede wszystkim odpowiedzialne są alergeny pyłku 2 gatunków ambrozji ambrozji bylicolistnej (łac. Ambrosia artemisiifolia, ang. Short (Common) ragweed) i ambrozji trójdzielnej (łac. Ambrosia trifida, ang. Gigant ragweed). W Polsce stwierdzono obecność trzech gatunków ambrozji: ambrozja bylicolistna (Ambrosia artemisiifolia L.) – elatior, ambrozja zachodnia (Ambrosia psilostachya DC.), ambrozja trójdzielna (Ambrosia trifida).
Grzyby stanowią ogromną, szeroko rozpowszechnioną grupę organizmów, która tworzy jedno z pięciu królestw obejmujących wszystkie organizmy żywe. Elementy grzybów; zarodniki i fragmenty grzybni pochodzące z różnorodnych źródeł, mogą być źródłem wielu alergenów. Z badań epidemiologicznych wynika, iż grzyby z rodzaju Alternaria i Cladosporium, a w dalszej kolejności Penicillium i Aspergillus są najważniejszym źródłem alergenów pleśniowych. Najczęstszą przyczyną uczuleń są alergeny gatunku Alternaria alternata, chociaż u większości chorych współistnieje nadwrażliwość na alergeny kilku gatunków grzybów.
Zarodniki grzybów z rodzaju Alternaria
Grzyb z gatunku Alternaria alternata jest organizmem kosmopolitycznym; poprzez swoje wymagania życiowe kolonizuje powierzchowne warstwy gleby, obumierającą roślinność i jest patogenem wielu gatunków roślin. Rozwojowi organizmu grzyba sprzyja wysoka wilgotność powietrza i umiarkowanie wysoka temperatura. W procesie rozmnażania grzyb wytwarza uwalniane do otoczenia zarodniki. Gatunek Alternaria alternata charakteryzują relatywnie duże, wielokomórkowe zarodniki z podłużnie i poprzecznie ułożonymi przegrodami. Należą do zarodników tzw. suchych, których uwalnianie do otoczenia jest bierne, zależne od czynników meteorologicznych, szczególnie od prędkości wiatru. W miesiącach zimowych, gdy warstwa śniegu pokrywa powierzchnię ziemi, a temperatura spada, powietrze wolne jest od spor Alternaria alternata. Alergeny zarodników Alternaria są spośród alergenów grzybów najczęstszą przyczyną alergicznego nieżytu nosa i astmy. Szczyt sezonu zarodnikowania dla rodzaju Alternaria przypada natomiast na lipiec i sierpień, kiedy to stężenia sięgać mogą poziomu kilkuset zarodników w 1 metrze sześciennym powietrza.
Zarodniki grzybów z rodzaju Cladosporium
Rodzaj Cladosporium jest jednym z najczęściej notowanych rodzajów w powietrzu prawie na całym świecie, zwłaszcza w strefie klimatu umiarkowanego. Duża liczba zarodników w powietrzu jest efektem szerokiego ekologicznego spektrum ich występowania i dostępności produktów niezbędnych do wzrostu grzybni. Zarodniki rodzaju Cladosporium mają niewielkie rozmiary i osiągają bardzo wysokie stężenia w powietrzu atmosferycznym.
Opracowanie dr n. med. Piotr Rapiejko / Osrodek Badania Alergenów Srodowiskowych Sp. z o.o. na podstawie monografii: Rapiejko P.: Alergeny pyłku roślin. Medical Education. Warszawa. 2012.
BIBLIOGRAFIA
- Autor: P. Rapiejko
- Majkowska-Wojciechowska B. Pyłek roślin i alergeny sezonowe w Polsce. Alergia Astma Immunologia 2016, 21 (1): 5-15
- https://www.pta.med.pl/alergia-i-astma/porady-dla-alergikow/
*W zalecanych dawkach loratadyna nie wykazuje działania sedatywnego u większości populacji (częstość występowania: 1,2%)
Przed użyciem zapoznaj się z treścią ulotki dołączonej do opakowania bądź skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą, gdyż każdy lek niewłaściwie stosowany zagraża Twojemu życiu lub zdrowiu.